Tehnološka i tehnička dostignuća u domenu stabilizacije morskih obala, izgradnje pristaništa, marina, i gotovo svih antropogenih struktura u moru koje se mogu zamisliti, počivaju na upotrebi betona. I dok on sasvim sigurno zadovoljava sve čovjekove potrebe u tom smislu, pitanje je šta se dešava ispod površine mora, i kako ovako intenzivni zahvati djeluju na marinske ekosisteme?
Vremenom betonske strukture u moru mijenjaju svoju površinu kolonizacijom različitim algama, biljnim i životinjskim vrstama- perifitonom (organizmi, koji su epifitno povezani sa krupnijim organizmima i predmetima uronjenim u vodu, prim.autora). Međutim, često se radi o agresivnim, invazivnim vrstama, koje pokrivaju velike površine, potiskujući druge vrste. Razni bodljokošci, kao morski ježevi, godinama ne dozvoljavaju da nove površine u moru budu naseljene perifitonom, već brste sve što se pojavi na novoj, ogoljenoj površini. Isto se dešava i prilikom vađenja školjki, prstaca na primer, kada se razbija stijena i gubi stanište perifitona za narednih nekoliko decenija.
Tako se, na naizgled živim površinama ustvari dobijaju biološki siromašna staništa, koja sa stanovišta ekološke raznolikosti nemaju većeg značaja.
Kako su obale vodenih površina najveći generatori biodiverziteta, to se razvoj tehnologija za stabilizaciju obala i uopšte izgradnje u marinskoj sredini, pomjera ka pronalaženju biotehničkih rješenja, koja će omogućiti da ove strukture postanu dio staništa, platforme za povećanje biodiverziteta u zoni izgrađenog akvatorija.
Trenutno se radi na projektu pod pokroviteljstvom CEPF (Critical Ecosystem Partnership Fund), međunarodne organizacije čiji je cilj pomoć nevladinom sektoru u domenu zaštite kritično ugroženih ekosistema. U okviru tog projekta, u okolini ZPM Katič postavljeno je 5 vezova uz obalu i 5 vezova u okolini samog ostrva.
Ovdje treba razdvojiti dvije stvari, jedna su specijalno izgrađeni betonski elementi koji se dodaju ili kojima se oblažu već izgrađene strukture u moru, a drugo su vještački grebeni. Vještački grebeni se u poslednjih tridesetak godina uveliko koriste, najviše u Japanu, kao dio strategije za obnavljanje ribljeg fonda komercijalnih vrsta. Oni su začetnici razvoja ovakvih grebena, kojim se pruža utočište, stanište, mjesto mriješćenja, vrstama koje su eksploatisane u ribarstvu. Međutim, vještački grebeni se mogu konstruisati i postavljati u funkciji zaštite ugroženih biljnih vrsta, kao što je na primjer i kod nas zaštićena posidonija (Posidonia oceanica), ali i kao turistički interesantna mjesta za ronioce, snorkeling i sl. U Evropi, Španija i Francuska prednjače sa ovom praksom, gdje se i nalaze najpoznatiji i najveći vještački grebeni El Campello i Prado Reef. U Monaku, već su otišli korak dalje, postavljajući u svoje more 3D štampane strukture, čija je kompjuterska obrada i štampanje ovom tehnologijom omogućilo mnogo detaljniji i bogatiji dizajn, a to rezultira mnogo većim brojem vrsta, pogotovo riba i rakova koji naseljavaju ovakva staništa.
Potopljeni elementi možda su najpoznatiji široj javnosti kao upečatljivi radovi Džejsona Tajlera, koji svoja umjetnička djela potapa u mora širom svijeta, kreirajući tako umjetnost koja se stalno mijenja, obrastajući živim svijetom mora.
O ovome smo razgovarali sa Dušanom Vardom, filmskim režiserom i masterom ekologije, predsjednikom i osnivačem NVO MedCEM - Mediteranski centar za ekološki monitoring. Ova se organizacija bavi uspostavljanjem prvih zaštićenih područja u moru (MPA-Marine Protected Areas), u Crnoj Gori, koja još uvijek čekaju na zvanično proglašenje (ZPM zaštićeno područje mora: ZPM Katič, ZPM Platamuni, ZPM Ratac, ZPM Stari Ulcinj). Kako on objašnjava, u Crnoj Gori postoji tradicija vještačkih tvorevina u moru, od kojih je najpoznatija Gospa od Škrpjela.
U današnjem vremenu, prve ekološke akcije ovog tipa realizovane su još 1994. godine, kada je u okolini Orahovca potopljen vještački greben u izvedbi Instituta za biologiju mora i JP Morsko dobro, a sve kao dio realizacije ideja započetih u TV serijalu “Podvodni svijet Crne Gore”.
Trenutno se radi na projektu pod pokroviteljstvom CEPF (Critical Ecosystem Partnership Fund), međunarodne organizacije čiji je cilj pomoć nevladinom sektoru u domenu zaštite kritično ugroženih ekosistema. U okviru tog projekta, u okolini ZPM Katič postavljeno je 5 vezova uz obalu i 5 vezova u okolini samog ostrva. Vezovi predstavljaju betonske blokove sa rupama, koji su ankerisani u morsko dno. Nakon godinu dana, evidentna je kolonizacija ovih struktura perifitonom, prvo algama, a zatim i drugim biljnim i životinjskim vrstama - dupljari, sunđeri, a već je primjećeno da i hobotnice, kao i neke vrste riba (murine i grujevi), kao i na slikama prikazani crneji (crnci) koriste rupe kao zaklon.
Kako su obale vodenih površina najveći generatori biodiverziteta, to se razvoj tehnologija za stabilizaciju obala i uopšte izgradnje u marinskoj sredini, pomjera ka pronalaženju biotehničkih rješenja, koja će omogućiti da ove strukture postanu dio staništa, platforme za povećanje biodiverziteta u zoni izgrađenog akvatorija.
Ovaj i slični projekti, ukazuju na neophodnost da se izvođenje opsežnih radova na nasipanju morskog dna, a u svrhu formiranja šireg pojasa obale, plaža, moraju vršiti na način koji će u budućnosti kompenzovati ekološki gubitak originalnih akvatorijalnih staništa i ekosistema uopšte.
Tako se i dramatičan gubitak palasture širom Mediterana, najveće školjke Jadranskog mora, usljed napada parazita koji buja u toplim morima, može smatrati svojevrsnim upozorenjem o efektima ljudskog djelovanja po morski svijet.
Ovakav pristup izgradnji u marinskoj sredini tek je u posljednjoj deceniji primijenjen na nekoliko lokaliteta u svijetu (Tel Aviv, Haifa, Njujork, San Diego..).
Izraelska kompanija Econcrete® prva je, i za sada jedina kompanija u svijetu koja se bavi cjelokupnim procesom proizvodnje, ugradnje i monitoringom specifičnih betonskih elemenata, koji su dizajnirani upravo tako da obezbijede biološku raznovrsnost . Iza ovog procesa stoji fuzija ekspertskih znanja iz domena građevinarstva, hemije, marinske biologije i ekologije.
Njihov se pristup bazira na međusobnoj interakciji tri komponente: hemijski sastav betona, kompleksnost površinske strukture betonskih elemenata i makro dizajn istih. Ovakav pristup omogućava da stvorene betonske strukture oponašaju realne, stvarne marinske habitate, te da se u tom smislu u budućnosti oni razviju i na do tada potpuno pustim ili biološki beznačajnim betonskim strukturama. Ovi se elementi ugrađuju na već postojeće zidove, obaloutvrde, marine, lukobrane, ili se planiraju u samom procesu projektovanja. Za različite tipove betonskih struktura u moru, dizajnirani su elementi: bazeni za plimu-osjeku, kocke za stabilizaciju obala, tepisi za oblaganje dna, oblagači za infrastukturne kablove, cijevi, kao i specijalni aditivi za beton.
Površina betonskih elemenata je dizajnirana tako da u skladu sa ekologijom mjesta na koje će biti postavljeni, privuče živi svijet, te postanu podloga za formiranje novih habitata. Veličina otvora, kao i same “šare”, utisnute reljefne tvorevine, posebno su dizajnirane za pojedine životinjske vrste, za koje se pretpostavlja da će naseljavati ove strukture. Nakon postavljanja betonskih elemenata, ova se firma bavi i monitoringom, prikupljajući podatke o naseljavanju struktura, karakteru živog svijeta, upoređujući ih sa kontrolnim strukturama, odnosno onim sa klasičnim betonskim elementima. Nakon dvije godine monitoringa, više od 2/3 vrsta koje naseljavaju njihove strukture bile su lokalne vrste a samo 1/3 invazivne vrste, dok su na kontrolnim elementima dominantne bile invazivne vrste. Isto tako preko 80% površine struktura su prekrivene nekom vrstom živog svijeta, dok su kod kontrolnih ti procenti bili u rangu od oko 20%.
Ovakvi poduhvati treba da budu građevinski nivo kome se teži, pogotovo u zemlji u kojoj su već realizovane, ili se planiraju velike intervencije na obali, ali i u moru. Ostaje nada da će se u budućnosti, za Crnu Goru značajni i veliki projekti, poput Porto Montenegra, Porto Novog, Luštica bay-a, Energetskog kabla Crna Gora- Italija, planirati i realizovati na način kojim će se more čuvati, obogaćivati, unapređivati, a ne posmatrati kao resurs koji samo treba bezrezervno eksploatisati.
napisala: Napisala: Danica Mihaljević Davidović, diplomirani inženjer pejzažne arhitekture
Pejzažni arhitekta u CAU, Centar za arhitekturu i urbanizam, Podgorica
