Novembar je bio mjesec arhitekture, sa niz događaja, koji su dobra rekapitulacija učinaka, ali i odličan prostor da se otvore nova pitanja, čuju druga iskustva i diskutuje u pauzama. Najprije smo imali prilike da početkom mjeseca, prisustvujemo petom crnogorskom Salonu arhitekture sa pratećim sadržajima, pod nazivom Rearhitektura, u organizaciji mladog i posvećenog, novog tima Saveza arhitekata Crne Gore. Izložba je prikaz arhitektonske scene u prethodne dvije godine, koja ukazuje na jedan solidan rezultat i na činjenicu da se struka vidno borila da napravi pomake u veoma teškim okolnostima tokom Covid pandemije. Posebno pohvalno što je organizacioni tim u sklopu Salona organizovao veče diskusije i prezentacija nagrađenih projekata, što bi trebalo postati praksa, koju bi trebalo češće da konzumiramo. Zatim, slijedi događaj Dani arhitekture u organizaciji Strukovne komore, koji su nam ponudili sjajan ugođaj i vikend kvalitetnih predavanja i iskustava evropskih i regionalnih, priznatih imena iz svijeta arhitekture. Tema Iza maske, ukazuje na potrebu organizacionog tima da u prvi plan postavi razotkrivanje procesa, iskrenost u pristupima, projektantskim metodama, odnosima prema kontekstu, zakonskim okvirima, trendovima i kapitalu, a sve kroz prizmu arhitektonskih konkursa. Bilo je veoma korisno čuti, kako se afirmisane i uspješne kolege iz regiona i svijeta, bez obzira na razlike u kontekstu, i stadijumu razvoja ekonomije i društva, bore sa svim onim spoljnim okolnostima, da dostignu rezultat na mikro nivou dobre kuće, ali i na makro nivou grada. Na kraju, ali ne manje važna izložba Projekat godine, kao smotra odabranih studentskih radova u organizaciji Arhitektonskog fakulteta u Podgorici, koja je bila realizovana u Modernoj galeriji od 22. do 30. novembra, a na kojoj je prikazano preko 60 studentskih projekata iz nekoliko kategorija. Prethodno selektovane radove sa svih pet godina studija, žirirao je eminentni međunarodni žiri, čiji veoma pozitivni utisci i komentari, jasno ukazuju na činjenicu da jedna svega dvije decenije stara škola arhitekture, fokusirano radi na veoma ozbiljnom preispitivanju brojnih prostornih problema, sa posebnom pažnjom prema kontekstu i tradicionalnim vrijednostima, orjentisana ka savremenim projektantskim i urbanističkim rješenjima.

Iako je intenzitet arhitektonskih događaja u novembru bio na ivici zamornog, uvijek ću navijati za to da se o arhitekturi što više govori, jer jedino je to put da ona postane važan faktor društvenog djelovanja, i kao takva dio diskursa savremenog življenja. Jer, navikli smo da je arhitektura kod nas medijski prisutna, često samo kao incidentni zapis sa događaja, i možda kao poneka kolumna, u isto tako dosta sporednom sektoru za kulturu, eventualno subotom. Ne ubrajam u ozbiljne one sadržaje o trendovima u arhitekturi i enterijeru o kojima se ćaska u nekim popodnevnim razbibriga televizijskim formatima, jer takav medijski diskurs često pojeftinjuje kriterijume o arhitekturi kod šire javnosti. Navikli smo takođe da nam je arhitektura važan politički alat predizbornih kampanja, interpretirana kroz banalne imaginacije i veoma pogrešne, neutemeljene i proizvoljne vizije pojedinaca ili grupe. Imam cijelu kolekciju loših rendera, montaža i pogubnih ideja ubilježenih sa bilborda, dnevnika, političkih promo spotova, fejsbuk stranica… Nagledali smo se gigantskih turističkih kompleksa, neovizantijskih sakralnih kampusa, gotovih arhitektonskih rješenja iza kojih gotovo nikada ne stoji autorski tim, jer tu vrstu poštovanja prema autorima bilo čega još uvijek nismo stekli kao društv. Bilo je tu raznorodnih funkcija i ideja, rijetko kada škola i bolnica, nikad realizovanih zaobilaznica i drugih stranputica.

 Nagrada Salona u kategoriji realizovani projekat: Kuća u Lepetanima, Studio Enforma

  Foto: Preuzeto sa sajta www.sacg.me, Slobodan Petrović

Posebnu pažnju na ovogodišnjem Salonu privukao mi je projekat koji je dobio nagradu Salona u kategoriji realizovani projekat: Kuća u Lepetanima, u izvedbi Studio Enforma. U pitanju je veoma zrela, hrabra i savremena intervencija, sa dubokim poštovanjem kuće i svih njenih istorijskih slojeva. Suptilnost intervencije očitava se kroz odluku autorskog tima, da djeluje unutar postojeće opne, pri čemu se to spolja može sagledati kroz neočekivano istupanje koje se minimalno dešava na krovnoj terasi.

Nego, vratimo se novembru i Salonu arhitekture, gdje ću se u kontekstu teme ovog teksta, osvrnuti na činjenicu, da je ovogodišnji renomirani međunarodni žiri, od nekoliko nagrađenih projekata, prepoznao čak dva koji se nalaze u oblasti intervencija u graditeljskom nasljeđu. Među njima je i projekat adaptacije tvrđave Besac, nagrađen u kategoriji enterijer, čiji sam član autorskog tima, a o kome sam već pisala u nekom od prethodnih brojeva. Ipak, posebnu pažnju na ovogodišnjem Salonu, privukao mi je projekat koji je dobio nagradu Salona u kategoriji realizovani projekat: Kuća u Lepetanima, u izvedbi Studio Enforma. U pitanju je veoma zrela, hrabra i savremena intervencija, sa dubokim poštovanjem kuće i svih njenih istorijskih slojeva. Suptilnost intervncije očitava se kroz odluku autorskog tima da djeluje unutar postojeće opne, pri čemu se to spolja može sagledati kroz neočekivano istupanje koje se minimalno dešava na krovnoj terasi. Sa druge strane, radikalno se mijenja doživljaj prostora iznutra, pri čemu autorski tim nudi jedan novi, savremen i udoban način života, koji je u bliskom kontaktu sa kamenom fasadom, koja je uvijek u prvom planu korisniku. Takav pristup građenja ,,kuće u kući” iskren je odnos prema naslijeđenom tkivu, i smatram ga jednom od uspjelijih rješenja novijeg datuma na našim prostorima.

Da su takve i slične intervencije, na ,,cijeni”, na međunarodnoj stručnoj sceni, govori i ovogodišnji Grand Prix na trideset devetim Piranskim danima arhitekture (www.pida.si), otvorenim 26. novembra pod krovnim nazivom Iskrena arhitektura, još jednom važnom novembarskom arhitektonskom događaju kome sam imala čast da prisustvujem, ovog puta kao dio nominovanog tima. Piranska nagrada za arhitekturu je važno arhitektonsko priznanje za zemlje Srednje Europe. Podsjetimo, nagrada se dodjeljuje za najuspješnije arhitektonske realizacije iz sljedećih srednjoevropskih država: Austrije, Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Češke, Hrvatske, Grčke, Italije, Mađarske, Slovačke, Slovenije i Srbije. Za svaku državu nacionalni selektor bira pet arhitektonskih projekata izgrađenih u protekle dvije godine, a crnogorske projekte ove godine, odabrala je nacionalna selektorka prof. dr Slavica Stamatović Vučković. Za nagradu je konkurisalo ukupno 50 realizacija, a Crnu Goru predstavljalo je pet realizacija, i to: Javna garaža sa trgom | Herceg Novi, 2021; arhitektonski tim: Branislav Gregović u saradnji sa: Vladimir Popović, Zorica Popadić, Luka Vujović, Mina Kostić, Luka Ljumović; Kuća u Lepetanima | Lepetane – Tivat, 2021, autorskog tima: Nikola Novaković, Ana Mičić Moračanin (Studio Enforma); Tvrđava Besac – Heritage Retreat | Virpazar – Skadarsko jezero, 2021, u realizaciji tima u sastavu Ema Alihodžić Jašarović, Sanja Paunović Žarić & Nemanja Milićević, Marko Stjepčević (OOUR Studio); Rezidencijalni kompleks Zain Park | Podgorica, 2021 autora: Sonja Radović Jelovac, Maja Dapčević (Studio Synthesis); u saradnji sa: Miloš Laković, Milica Fatić, Danijela Mijajlović, Maja Tišma kao i Turistički info point | Budva, 2021 arhitektonskog tima Branko Lutovac, Ana Mičić (Studio Vertikala).
U studentskoj kategoriji nominovano je 36 projekata nastalih na 18 arhitektonskih fakulteta (Graz, Spittal, Beč, Banja Luka, Sarajevo, Zagreb, Thessaloniki, Budimpešta, Pescara, Trst, Podgorica, Bratislava, Ljubljana, Maribor, Beograd, Kragujevac, Novi Sad i London). Arhitektonski fakultet prezentovali su studenti Marko Đurić i Filip Bulatović sa projektom Oldtown house, kao i Sara Stojkanović, sa master projektom Epistemologies of Intention and Encounter: Influence of Individual Identity of Kilimanjaro Region Maasai Tribe | Tanzania, in a new settlement, Tanzania, koje su odabrale selektorke doc.dr Marija Bojović i mr Marija Ćaćić. Piranesi nagrada u ovoj kategoriji pripala je sjajnom projektu Across the Wall, West Cumbria, UK, 2022 studenta: Tetsuya Saito pod mentorstvom Lawrence Barth, Lucy Styles.

Tema Iskrena arhitektura bila je u fokusu i konferencije koja je bila dio programa Piranskih dana arhitekture kao cjelodnevni događaj. Tema iskrenosti diskutovana je kroz devet predavanja, polazeći od filozofskog značenja u interpretaciji filozofkinje Mateje Kurir, koja dovodi u vezu iskrenost sa društvenim kontekstom a što po njenom mišljenju dovodi do nužnog raskidanja sa prošlošću. Zaključci su da je iskrenost kroz istorijske periode, stilove imala potpuno kontradiktorno čitanje u različitim periodima, zbog čega ona preporučuje koncept odrastanja kao mogući vid percepcije u savremenom svijetu.

Tema Iskrena arhitektura, preispituje koliko arhitektura danas može biti iskrena, u vremenu tranzicionih procesa, investitorskog urbanizma, naglog razvoja tehnologije, ali koliko je zavisna od politike, kapitala i globalnih trendova. U skladu sa krovnom temom, žiri čiji su članovi bili Dominika Galandová, Miroslava Šešulková, Tonči Čerina, Mauro Marinelli, Mirco Franzoso, Marcus Innauer, Majda Kregar, Mateja Kurir, Arnau Tiñena i Ferran Tiñena nagradu Piranesu dodijelio je Grand Prix projektu: Natkrivanje ostataka Crkve sv. Ivana Krstitelja u Žičkoj kartuziji i privremenom lapidariju, Slovenija, 2022, arhitektonskog tima u sastavu: Rok Žnidaršič, Jerneja Fischer Knap, Samo Mlakar, Katja Ivić, Dino Mujić; MEDPROSTOR. Žiri nagrađuje ovu jednostavnu, ali složenu intervenciju na osjetljivom lokalitetu radi osjetljivog bavljenja temom – obrazlažući je kao minimalan input uz snažan uticaj koji kulturnu baštinu čini dostupnom javnosti, ukazujući na njenu važnost za društvo. Po mišljenju žirija, tim je naznačio siluetu krova inovativnim elementom pokretnog krova, koji stvara novu funkciju i reinterpretira ruševine. Time su pokazali veoma hrabar i senzibilan pristup obnovi kulturnog naslijeđa. Čini se da se iskrenost današnje arhitekture prvenstveno vezuje za iskrenost odnosa prema mjestu, i sagledavanju konteksta, ali i u spremnosti arhitekture da uđe u dijalog sa vremenom i sa ograničenjima prostora. U takvim okolnostima pobjeđuje onaj arhitektonski pristup, koji ne ide linijom manjeg otpora, i pronalaženjem kompromisa, već ne popušta i istrajava u stavu da ponudi teži put, pomjerajući sopstveni okvir i nudeći na taj način novo čitanje i iskustvo prostora. Takav pristup može se vidjeti i na projektu malog rimskog kazališta u Puli, arhitekte Emila Jurcana, koji dobija posebno priznanje žirija na ovogodišnjim Piranskim danima arhitekture.

 Foto: Piranesi

 Malo rimsko kayalište u Puli, arhitekte Emila Jurcana, dobilo je posebno priznanje žirija na ovogodišnjim Piranskim danima arhitekture

Tema Iskrena arhitektura bila je u fokusu i konferencije koja je bila dio programa Piranskih dana arhitekture kao cjelodnevni događaj. Tema iskrenosti diskutovana je kroz devet predavanja, polazeći od filozofskog značenja u interpretaciji filozofkinje Mateje Kurir, koja dovodi u vezu iskrenost sa društvenim kontekstom a što po njenom mišljenju dovodi do nužnog raskidanja sa prošlošću. Zaključci su da je iskrenost kroz istorijske periode, stilove imala potpuno kontradiktorno čitanje u različitim periodima, zbog čega ona preporučuje koncept odrastanja kao mogući vid percepcije u savremenom svijetu. Zanimljivo je da su i na konferenciji u fokusu bili projekti manje razmjere, ali sa snažnim društvenim impaktom, te da su diskutovane one prakse koje u prvi plan ističu osjetljive intervencije u naslijeđenom kontekstu, sa uključivanjem društva u proces donošenja odluka. Iskrenost je dovođena u vezu sa poštenjem arhitekata u projektantskom pristupu koje počinje već od samog planiranja. Majda Kregar iz studija Ambient, prezentujući pet decenija dug rad na projektu rekonstrukcije ljubljanske tvrđave, najbolje prikazuje težinu procesa ali i iskrenost u dijalogu sa kontekstom, ali i društvom.

 Foto: Piranesi
Izložba je otvorena u veoma atraktivnom brownfiled prostoru Monfort galerije, u Portorožu, na obali mora, a projekti će biti izloženi javnosti do 30. decembra 2022. godine, nakon čega se radovi sele u galeriju Herman Pečarič, gdje će biti izloženi do 20. januara 2023. godine. U okviru Piranskih dana arhitekture, u galeriji Herman Pečarič u Piranu prikazana je izložba retrospektive tri decenije postojanja Piranesi Magazina.
Na kraju jednog kvalitetnog, arhitektonski bogatog novembra, sa snažnim porukama, koje se mogu uzeti kao zaključci gotovo svih navedenih skupova, nadovezujem se na njih i želim nam u novoj 2023. godini da kao struka nastupimo iskrenije, prije svega prema mjestu, ali i jedni prema drugima, uz želju da se makar dvomjesečno sretamo povodom arhitekture kao onog dobrog vikenda u Muzičkom centru Crne Gore.

 Foto: Predrag Marsenić, a izložbe ,,Projekat godine''